Zgodnie z art. 49 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U.1997.89.555 z późn. zm.), pokrzywdzonym jest m.in. osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Osobie tej przysługują określone przepisami kpk uprawnienia mające na celu ochronę jej interesów. W swojej praktyce zauważyłem jednak, że pokrzywdzeni nie zawsze korzystają z możliwości jakie przewidują przepisy prawa, a to zapewne z uwagi na brak fachowej wiedzy w tym zakresie.

Tytułem wstępu wskazać należy, że zgodnie z art. 2 § 1 pkt 3 kpk, jednym z nadrzędnych celów regulacji kpk jest takie ukształtowanie procedury karnej aby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności.

Każdy z nas dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję (art. 304 § 1 kpk). Obowiązek ten jest zarazem uprawnieniem poprzez które mamy możliwość zainicjowania postępowania karnego, w szczególności jeżeli jesteśmy osobą pokrzywdzoną przestępstwem. Zawiadomienie może zostać złożone w formie pisemnej lub ustnej. Jeżeli chodzi o formę ustną to w takim wypadku niezbędnym jest sporządzenie przez organy ścigania protokołu z przyjęcia zawiadomienia i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej.

Stosownie do treści art. 87 § 1 i 2 kpk, pokrzywdzony może korzystać z pomocy pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego. W tym zakresie pokrzywdzony może również złożyć wniosek o przyznanie pełnomocnika z urzędu. Podczas czynności z udziałem pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym może również być obecna osoba przez niego wskazana, jeżeli nie uniemożliwia to przeprowadzenia czynności albo nie utrudnia jej w istotny sposób (art. 299a § 1 kpk).

Pokrzywdzonemu przysługuje prawo do składania wniosków dowodowych o dokonanie czynności w postępowaniu przygotowawczym, prawo do brania udziału w tych czynnościach o ile tego zażąda bądź jeżeli czynności nie będzie można powtórzyć na rozprawie. Ponadto pokrzywdzony ma prawo do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego, jak również prawo do składania zażaleń na orzeczenia kończące postępowanie przygotowawcze, a naruszające interesy pokrzywdzonego (postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania, postanowienie o umorzeniu postępowania). O powyższych uprawnieniach pokrzywdzony winien zostać pouczony na piśmie przez organy ścigania, co potwierdza własnoręcznym podpisem.

W przypadku jeżeli organy ścigania nie widzą podstaw do wszczęcia bądź kontynuowania postępowania przygotowawczego, pokrzywdzony nie zostaje całkowicie pozbawiony swoich uprawnień. Pokrzywdzonemu przysługuje bowiem szczególne prawo do wniesienia tzw. subsydiarnego aktu oskarżenia. Uprawnienie to jest jednak obwarowane kilkoma szczególnymi warunkami, m.in. przymusem adwokacko-radcowskim.

Natomiast jeżeli oskarżyciel publiczny skierował do sądu akt oskarżenia to zgodnie z art. 53 kpk, pokrzywdzony może działać jako strona ale już w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Pamiętajmy, że z momentem wniesienia przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia pokrzywdzony traci swoje uprawnienia jako strona i od tej chwili może je realizować jako oskarżyciel posiłkowy działający obok oskarżyciela publicznego. Niezbędnym jest jednak złożenie stosownego oświadczenia, aby w dalszym toku postępowania nadal brać w nim czynny udział i doglądać ochrony swych interesów.

Wreszcie jednym z najważniejszych, a niedocenianych uprawnień pokrzywdzonego w toku procesu karnego jest wynikające z art. 49a kpk, prawo do złożenia wniosku o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem lub wniosku o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, o którym mowa w art. 46 § 1 kk. Wniosek ten w aktualnym stanie prawnym może zostać złożony aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.

Pokrzywdzonemu, w przypadku jeżeli nie zgadza się z wydanym w sprawie wyrokiem sądu (np. sąd nie orzekł obowiązku naprawienia szkody) przysługuje prawo do wniesienia apelacji, co jednak dotyczy wyłącznie wyroku warunkowo umarzającego postępowanie. Warunkiem dla wywiedzenia apelacji od innych kategorii wyroków sądu I instancji jest bowiem posiadanie przez pokrzywdzonego statusu oskarżyciela posiłkowego. Zaniedbanie w tym zakresie uniemożliwia skuteczne odwołanie się od kwestionowanego orzeczenia.

2015-11-24

Adwokat Szymon Dubel