Za nami 1 listopada – uroczystość Wszystkich Świętych. Całymi rodzinami odwiedzaliśmy groby naszych bliskich, gdzie celem upamiętnienia zmarłych zapalaliśmy znicze i składaliśmy wiązanki kwiatowe. Wcześniej część z nas udała się na cmentarz celem posprzątania grobów. W niniejszym artykule pokrótce omówię prawne możliwości reakcji na sytuacje w których miejsce pochówku lub pamięć o zmarłym zostały zbezczeszczone.

W przypadku jeżeli doszło do zniewagi pamięci o zmarłym lub miejsca pochówku, Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz.U.2016.380 j.t. z dnia 2016.03.22 z późn. zm.) [dalej: kc] przewiduje m.in. możliwość skorzystania z uregulowań zawartych w art. 23 i 24, a dotyczących ochrony dóbr osobistych.

Przypomnieć należy, że art. 23 kc wylicza tylko niektóre dobra osobiste takie jak, np. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia czy wizerunek. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się jednak iż katalog ujęty w art. 23 kc jest jedynie katalogiem przykładowym i decydujące znaczenie ma nie dosłowna jego treść, lecz zmiany stosunków społecznych, które mogą ukształtować również inne, niewymienione tam dobra osobiste, a podlegające ochronie prawnej.

Jednym z takich dóbr osobistych jest właśnie kult pamięci osób zmarłych, który został ukształtowany jako odrębne dobro osobiste przez judykaturę w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1968 r., sygn. I CR 252/68 (OSNCP 1970, nr 1, poz. 18). Wyżej wskazane dobro osobiste obejmuje z kolei m.in. ochronę czci i prywatności osoby zmarłej w zakresie, w jakim naruszenie ich godzi w uczucia osób najbliższych.

Dla wyjaśnienia wszelkich wątpliwości, podkreślić należy iż nie jest to uprawnienie przysługujące osobom zmarłym – te bowiem nie mają już zdolności prawnej; nie jest to również uprawnienie, które realizowane byłoby „w imieniu zmarłego” przez jego spadkobierców. Zapamiętajmy zatem, że chodzi o ochronę naszych własnych dóbr osobistych jako osób najbliższych zmarłemu.

Wskazania wymaga, że do kręgu osób najbliższych zaliczymy przede wszystkim małżonka, krewnych w linii prostej bliskiego stopnia, rodzeństwo, konkubenta, a nie zaliczymy przyjaciół, znajomych, wielbicieli czy też np. fanów w przypadku celebrytów, itd. Dodatkowo warto wskazać iż, nawet osoba najbliższa, która nie utrzymywała ze zmarłym kontaktów lub sama zachowywała się wobec niego niewłaściwie, nie może domagać się ochrony. Niezbędnym zatem dla skutecznego wytoczenia powództwa jest rozważenie wszelkich okoliczności sprawy w czym na pewno pomoże adwokat lub radca prawny.

Sama ochrona polega na żądaniu zaniechania działania naruszającego nasze dobra osobiste, można także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Ponadto można również domagać się zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

W skład omawianego dobra osobistego wchodzi również prawo do samego pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, decydowania o wyglądzie nagrobka, pielęgnacji grobu, odwiedzania, odbywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobka, ochrony przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych (zob. A. Szpunar, Ochrona prawna kultu osoby zmarłej, Palestra 1978, nr 8, s. 25). Jeżeli zatem którekolwiek z powyższych uprawnień doznaje przeszkody to również możemy domagać się stosownej ochrony.

Ciekawych przykładów naruszeń dóbr osobistych w tym zakresie dostarcza orzecznictwo, i tak np. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1969 r., sygn. II CR 390/69, przyjęto, że umieszczenie przez rodzinę na nagrobku kobiety zamężnej jej nazwiska panieńskiego, zamiast małżeńskiego może stanowić naruszenie dobra osobistego jej męża. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1981 r., sygn. III CRN 204/80, wskazano zaś, że pochowanie w grobie razem ze zmarłym małżonkiem zwłok innej kobiety niż żona (nawet bardzo bliskiej zmarłemu), może godzić w dobro osobiste członków jego rodziny.

14.11.2016 r.

Adwokat Szymon Dubel